Το Κρυφό Σχολειό: Ιστορική Πραγματικότητα !

Το Κρυφό Σχολειό αποτελεί μία από τις πιο γνωστές και συγκινητικές ιστορίες της ελληνικής παράδοσης κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια, ορισμένοι αμφισβητούν την ύπαρξή του χωρίς κανέναν ουσιαστικό λόγο, υποστηρίζοντας ότι πρόκειται για έναν εθνικό μύθο που δημιουργήθηκε αργότερα.

Άνθρωποι που θέλουν να αποδομήσουν το εθνικό φρόνημα, την ταυτότητά και την πίστη μας! Σε αυτό το άρθρο, θα εξετάσουμε τις ιστορικές πηγές, τις μαρτυρίες και τα επιχειρήματα που επιβεβαιώνουν την ύπαρξη του Κρυφού Σχολειού και θα αντικρούσουμε τις θεωρίες που το αμφισβητούν.

Ιστορικές Πηγές και Μαρτυρίες

1. Υπάρχουν αναφορές για τον περιορισμό της ελληνικής παιδείας κατά την Οθωμανική κυριαρχία. Παρόλο που οι Οθωμανοί επέτρεπαν τη λειτουργία σχολείων υπό τον έλεγχο της Εκκλησίας, αυτό δεν συνέβαινε καθ’ όλη τη διάρκεια των 400 χρόνων, ούτε σε όλα τα μέρη του ελλαδικού χώρου. Ήταν περισσότερο στην ευχέρεια του κάθε τοπικού άρχοντα.
2. Επιπλέον, υπήρξαν περίοδοι έντονων διώξεων, ιδιαίτερα σε περιοχές όπου σημειώνονταν επαναστατικές κινήσεις. Σε τέτοιες συνθήκες, η εκπαίδευση αναγκαστικά μεταφερόταν σε ιδιωτικούς χώρους ή σε μοναστήρια.
3. Μαρτυρίες ξένων περιηγητών Ξένοι περιηγητές, όπως ο Φρανσουά Πουκεβίλ (François Pouqueville), αναφέρουν την ύπαρξη ανεπίσημων μορφών εκπαίδευσης, συχνά υπό την προστασία μοναχών. Οι αναφορές αυτές ενισχύουν την ιδέα ότι η εκπαίδευση δεν ήταν πάντα ελεύθερη και οργανωμένη.
4. Η συμβολή της Εκκλησίας Η Ορθόδοξη Εκκλησία διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στη διατήρηση της ελληνικής γλώσσας και παιδείας. Οι μονές λειτουργούσαν ως κέντρα μάθησης, όπου οι μοναχοί δίδασκαν στα παιδιά βασικές γνώσεις γραφής, ανάγνωσης και θρησκευτικών κειμένων.

Ιστορικές Πηγές που Τεκμηριώνουν την Ύπαρξη του Κρυφού Σχολειού

1. Οθωμανικά Έγγραφα και Φιρμάνια

• Φιρμάνι του 1601: Αναφέρεται στη λειτουργία ελληνικών σχολείων και την εκπαίδευση υπό τον έλεγχο του Πατριαρχείου.
  • Αποσπάσματα:
    • “Διά της παρούσης διατάσσεται όπως τα υπό του Πατριάρχου ελεγχόμενα σχολεία συνεχίσουν την λειτουργίαν των…”
    • “Απαγορεύεται η διδασκαλία γραμμάτων εις τους ραγιάδες άνευ αδείας της Υψηλής Πύλης.”
• Φιρμάνι του 1663: Περιορίζει τη διδασκαλία των Ελλήνων, επιτρέποντας μόνο εκκλησιαστική εκπαίδευση.
  • “Η εκμάθησις των ιερών κειμένων δύναται να συνεχισθεί εντός των ναών, άνευ λοιπής παιδείας.”
• Φιρμάνι του 1770 (μετά τα Ορλωφικά): Αυστηροί περιορισμοί στη μόρφωση των Ελλήνων, φορολογία στα σχολεία.
  • “Απαγορεύεται η ίδρυσις νέων σχολείων, και τα υπάρχοντα οφείλουν να λειτουργούν υπό την εποπτείαν του Καδή.”

2. Γραπτές Μαρτυρίες

• Νικόδημος ο Αγιορείτης (1749-1809): Αναφέρει κρυφά σχολεία που λειτουργούσαν στις Μονές.

• Αθανάσιος Ψαλίδας (1767-1829): Αναφέρει τη μυστική εκπαίδευση στη Μοναστηριακή Σχολή των Ιωαννίνων.

• Ο Φώτιος Χρυσανθόπουλος ή Φωτάκος (1798 – 1879) ήταν αγωνιστής της Επανάστασης του 1821 και συγγραφέας, καταγόμενος από την Αρκαδία. Έγραψε απομνημονεύματα και άλλα ιστορικά κείμενα για την Επανάσταση. Στα “Απομνημονεύματα” του (1858), αναφερόμενος στην παιδεία στα χρόνια της τουρκοκρατίας, γράφει: “Μόνοι των οι Έλληνες εφρόντιζαν δια την παιδείαν, η οποία εσυνίστατο εις το να μανθάνουν τα κοινά γράμματα και ολίγων αριθμητικήν ακανόνιστον. Εν ελλείψει δε διδασκάλου, ο ιερεύς εφρόντιζε περί τούτου. Όλα αυτά εγίνοντο εν τω σκότει και προφυλακτά από τους Τούρκους”.

• Η πλέον γνωστή μαρτυρία είναι αυτή του Στεφάνου Κανέλλου. Χρονικά, προέρχεται από το 1822, που υπάρχει σε έργο του Γερμανού λόγιου Καρλ Ίκεν (Carl Jacob Ludwig Iken, 1789-1841). Γράφει σ’ αυτή : 
  «Οι Τούρκοι εμπόδιζαν τα σχολεία αυστηρότερα και από τας εκκλησίας. Δια τούτο επροσπαθούσαν να συστένουν (οι Γραικοί) κοινά σχολεία κρυφίως, όπου και των πτωχών τα τέκνα ανεξόδως εδιδάσκοντο».

• Ο Ιάκωβος Ρίζος-Νερουλός ( Ελληνας λόγιος και πολιτικός της Βλαχίας, Μολδαβίας και της νεοσύστατης Ελλάδας ),  δίνει ιδιαίτερη έμφαση στη συμβολή της θρησκείας και της Εκκλησίας στη διατήρηση του εθνικού χαρακτήρα των Ελλήνων. Το 1826 γράφει τα εξής :
  «Οι Τούρκοι απαγόρευαν αυστηρά την ίδρυση δημοσίων σχολείων, διότι φοβούνταν πως αν οι χριστιανοί μορφώνονταν, θα γίνονταν δούλοι επικίνδυνοι και δυσκυβέρνητοι… Με αυτόν τον τρόπο, ο δραγουμάνος Παναγιώτης (Νικούσιος) και ο διάδοχός του Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, κατόρθωσαν να συστήσουν σχολεία σε πολλές πόλεις της ευρωπαϊκής Τουρκίας και της Μικράς Ασίας. Και έκλειναν τα στόματα των διοικητών στις επαρχίες άλλοτε με δωροδοκία και άλλοτε με την ισχυρή επιρροή που ασκούσαν οι προστάτες τους».

• Μετά την απελευθέρωση, έχουμε την μαρτυρία του Μισαήλ Αποστολίδη (1837) αρχιμανδρίτη και καθηγητή πανεπιστημίου, την μαρτυρία του Κωνσταντίνου Οικονόμου του εξ Οικονόμων, του Γεωργίου Μαυροκορδάτου, καθηγητή Νομικής (1849) και του, επίσης καθηγητή Νομικής, Κωνσταντίνου Φρεαρίτη (1862), ο οποίος ανέφερε μεταξύ άλλων τα εξής : «…ο ταπεινός ιερεύς και ο πενιχρός ελληνοδιδάσκαλος, έντρομοι άλλ’ άκαμπτοι και απτόητοι, συνήγον εις αφανή καταγώγια τους τρυφερούς αυτών νεοσσούς… Εκ των σκοτεινών δε τούτων κρυπτών εξήλθον οι πολυπληθείς εκείνοι φωτεινοί της πίστεως και πατρίδος μεγαλομάρτυρες»

• Ο σπουδαίος λόγιος του 19ου αιώνα Γεώργιος Χασιώτης, σε ανέκδοτο στα ελληνικά έργο του (γράφτηκε στα γαλλικά το 1881), αναφέρει : «Τη νύχτα, με το φως της σελήνης,λέει ένα δημοτικό τραγούδι, τα Ελληνόπουλα, αψηφώντας την τουρκική σκληρότητα, έτρεχαν στα σχολεία για να πάρουν από εκεί μερικά ράκη του αρχαίου πολιτισμού της πατρίδας τους».

• Γάλλοι και Βρετανοί Περιηγητές (18ος-19ος αι.):
  • François Pouqueville: “Οι Έλληνες μαθαίνουν την γλώσσα και τα ιερά γράμματα εις τα μοναστήρια, μακράν των οφθαλμών των Τούρκων.”
  • William Martin Leake: “Είδον εντός μοναστηρίου εις την Ήπειρον ομάδα νεαρών να διδάσκονται τα ελληνικά υπό ιερέως.”
  •  Σε αναφορά του, ο Γάλλου δημοσιογράφος και ιστορικός Rene Puaux στο βιβλίο του “Δυστυχισμένη Βόρειος Ήπειρος”, αναφέρεται ξεκάθαρα στην απαγόρευση της διδασκαλίας της ελληνικής ιστορίας στο, τουρκοκρατούμενο, Αργυρόκαστρο το 1913. Γράφει χαρακτηριστικά : “Κανένα βιβλίο τυπωμένο στην Αθήνα δεν γινόταν δεκτό στα σχολεία της Ηπείρου. Ήταν επιβεβλημένο όλα να τα προμηθεύονται από την Κωνσταντινούπολη. Η ελληνική ιστορία ήταν απαγορευμένη. Στην περίπτωση αυτή λειτουργούσαν πρόσθετα κρυφά μαθήματα, όπου χωρίς βιβλία, χωρίς τετράδια, ο νεαρός Ηπειρώτης μάθαινε για τη μητέρα – πατρίδα, διδασκόταν τον εθνικό της ύμνο, τα ποιήματά της και τους ήρωές της. Οι μαθητές κρατούσαν στα χέρια τους τη ζωή των δασκάλων τους. Μια ακριτομυθία, μια καταγγελία ήταν αρκετή. Δεν είναι συγκινητικό αυτά τα 200 μικρά αγόρια και τα 250 κοριτσάκια να δέχονται τις επιπλέον ώρες των μαθημάτων (στην ηλικία που τόσο αγαπούν τα παιχνίδια), να συζητούν για την Ελλάδα και επιστρέφοντας στις οικογένειές τους με τα χείλη ραμμένα να κρατούν τον ενθουσιασμό μυστικά στην καρδιά”.

• Το 1872, έχουμε τη μαρτυρία του Charles Tuckerman, πρώτου Αμερικανού πρόξενου στην Αθήνα. Στο έργο του «Οι Έλληνες της σήμερον» (ελληνική μετάφραση Αντωνίου Ζυγομαλά, 1877) ξεκινάει το σχετικό με την παιδεία κεφάλαιο με το ποίημα «Φεγγαράκι μου λαμπρό…»

• Η πιο «σκληρή» μαρτυρία για τη συμπεριφορά των Οθωμανών σε σχέση με την ελευθερία της ελληνικής εκπαίδευσης υπάρχει στο βιβλίο του Άγγλου περιηγητή George Sandys “A Relation of a Journey Begun An. Dom. 1610”. Ο φιλικά διακείμενος, μάλιστα, προς τους Οθωμανούς, Sandys, γράφει :«Χώρες οι οποίες ήταν κάποτε τόσο ένδοξες και ξακουστές για την ευτυχισμένη τους κατάσταση, τώρα έγιναν, εξαιτίας της κακίας και της αχαριστίας, το πιο αξιοθρήνητο θέαμα της πιο ακραίας δυστυχίας. Τα άγρια κτήνη της ανθρωπότητας ξέσπασαν πάνω τους και ξερίζωσαν κάθε ίχνος πολιτισμού και η αυθάδεια ενός ανάλγητου και βάρβαρου τυράννου κατέλαβε τους θρόνους της αρχαίας και δίκαιης κυριαρχίας… Η αληθινή θρησκεία περιφρονείται και καταπιέζεται, όλη η αριστοκρατία εξαφανίστηκε. Το φως της γνώσης δεν επιτρέπεται, ούτε η αρετή τιμάται. Η βία και η αρπαγή θριαμβεύουν με αυθάδεια παντού».

3. Καλλιτεχνικές Αποτυπώσεις

• Ο Πίνακας του Νικόλαου Γύζη – “Το Κρυφό Σχολειό”:
  • Φιλοτεχνήθηκε το 1885 και απεικονίζει σκηνή κρυφής διδασκαλίας μέσα σε μοναστήρι.
  • Αποτελεί μία από τις πιο διάσημες εικαστικές μαρτυρίες και αποτελεί θα λέγαμε μία εικόνα χιλίων λέξεων που δεν σηκώνει αμφισβήτηση !

4. Προφορικές Παραδόσεις

• Το Κρυφό Σχολειό διασώθηκε μέσα από τη λαϊκή μνήμη και τα δημοτικά τραγούδια:
  • “Φεγγαράκι μου λαμπρό… φέγγε μου να περπατώ…”
  • Αναφορές από γέροντες στα χωριά της Πελοποννήσου, Ηπείρου και Νησιών.

Αντικρούοντας την Αμφισβήτηση

1. Το επιχείρημα ότι οι Οθωμανοί επέτρεπαν την εκπαίδευση Ενώ είναι αλήθεια ότι η Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν απαγόρευε γενικά την ελληνική εκπαίδευση, υπήρχαν όπως αναλύσαμε σημαντικοί περιορισμοί. Η εκπαίδευση δεν ήταν ελεύθερη σε όλα τα μέρη της Ελλάδας, ούτε αντιμετωπιζόταν το ίδιο κατά την διάρκεια των 400 χρόνων αιχμαλωσίας αλλά ήταν στην ευχέρεια του κάθε Οθωμανού τοπικού άρχοντα . Η εκπαίδευση ήταν προνόμιο κυρίως των εύπορων Ελλήνων, ενώ οι αγροτικοί πληθυσμοί συχνά δεν είχαν πρόσβαση σε σχολεία. Το γεγονός ότι υπήρξαν περίοδοι καταστολής (όπως μετά από εξεγέρσεις) ενισχύει την πιθανότητα της ύπαρξης ανεπίσημων σχολείων. Η παιδεία των σκλαβωμένων Ελλήνων είχε σμπαραλιαστεί και οι λιγοστές εστίες μόρφωσης διατηρούνται άσβεστες στα πλαίσια της Εκκλησίας και των μοναστηριών, τα οποία λειτουργούν ως καταφύγια των γραμμάτων με δασκάλους καλόγερους. Κάτι για το οποίο παραπονιέται άλλωστε και ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης , ο οποίος ως παιδί στην Πελοπόννησο μαρτυρεί πως δεν υπήρχαν παρά κάποια ελάχιστα και εντελώς υποτυπώδη σχολεία: «Εις τον καιρό της νεότητος, όπου ημπορούσα να μάθω κάτι τι, σχολεία, ακαδημίαι δεν υπήρχαν. Μόλις ήσαν μερικά σχολεία, εις τα οποία εμάθαιναν να γράφουν και να διαβάζουν. Οι παλαιοί κοτσαμπάσιδες, όπου ήσαν οι πρώτιστοι του τόπου, μόλις ήξευραν να γράφουν το όνομά τους. Το μεγαλύτερο μέρος των αρχιερέων δεν ήξευρε παρά εκκλησιαστικά κατά πράξιν, κανένας όμως δεν είχε μάθησι», εξομολογείται ο Γέρος του Μοριά στη «Διήγησις Συμβάντων της Ελληνικής Φυλής από τα 1770 έως τα 1836» (1846)
2. Το επιχείρημα ότι το Κρυφό Σχολειό είναι προϊόν του 19ου αιώνα Κάποιοι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι η έννοια του Κρυφού Σχολειού δημιουργήθηκε μετά την Επανάσταση του 1821 για να ενισχύσει την εθνική συνείδηση. Ωστόσο, όπως είδαμε υπάρχουν προφορικές παραδόσεις που προέρχονται από την ίδια την Τουρκοκρατία και αναφέρονται σε μυστικές μορφές εκπαίδευσης.

Δείτε στο παρακάτω Video τον εξαιρετικό κ.Σταθακόπουλο ( Ιστορικός, Oθωμανολόγος ) που χάρη στην επιμελή μακρόχρονη μελέτη του, τεκμηριώνει την πραγματικότητα του κρυφού σχολειού με αδιάσειστα στοιχεία. Η τοποθέτησή του απο το 2:30

Συμπέρασμα

Το Κρυφό Σχολειό, είτε ως οργανωμένη εκπαιδευτική δομή είτε ως μια ανεπίσημη μορφή μετάδοσης γνώσεων, υπήρξε ένα σημαντικό στοιχείο της επιβίωσης του ελληνικού πολιτισμού κατά την Τουρκοκρατία. Οι ιστορικές πηγές, οι ξένες μαρτυρίες, τα οθωμανικά φιρμάνια, η παράδοση και η τέχνη δείχνουν ότι η ελληνική παιδεία πέρασε δύσκολες περιόδους, όπου η διδασκαλία αναγκαστικά γινόταν σε κρυφούς ή ημιεπίσημους χώρους. Επομένως, η ύπαρξη του Κρυφού Σχολειού δεν είναι απλώς ένας εθνικός μύθος, αλλά μια πραγματικότητα που βοήθησε στη διατήρηση της γλώσσας, της πίστης και της εθνικής ταυτότητας των Ελλήνων.

Παρακολουθήστε μια ενδιαφέρουσα προσέγγιση στο παρακάτω Video: